Begin dit jaar stond in de NRC een interview met de Amerikaanse sociaal psycholoog Jonathan Haidt over zijn in het Nederlands vertaalde boek Het rechtvaardigheidsgevoel. Hierin gaat hij op zoek naar de diepere oorzaken van de politieke en morele opvattingen van de mens. Volgens Haidt geldt in de morele psychologie dat intuïties eerst komen en de strategische redeneringen later volgen. Ook geeft hij in dit interview aan dat onze geest is ontworpen voor morele oordelen gericht op groepsvorming.
Bij de moeizame kabinetsformatie moest ik hieraan denken met in mijn achterhoofd de mythe van de kikkers die rustig blijven zitten in een pan water, ook als je het gas eronder langzaam opendraait en daarmee het water aan de kook brengt. De kikker is door de langzaam oplopende hitte niet meer in staat uit de pan te springen en sterft een langzame dood.
We horen dat er inhoudelijk voldoende raakvlakken zijn, maar het lijkt te ontbreken aan wil, gevoel van urgentie en onderling vertrouwen om tot een kabinetsformatie te komen. Ook is er bij de betrokken politici weinig besef van de effecten van hun gedrag op het vertrouwen in de politiek onder burgers.
Iets vergelijkbaars zien we in aanloop van de verkiezingen in ons buurland Duitsland. Bij het eerste debat tussen Armin Laschet (CDU), Olaf Scholz (SPD) en Annalena Baerbock (Groenen) deden vooral Scholz en Laschet alsof er in de nieuwe regeringsperiode bij de klimaatopgave niets van de burger wordt verwacht. Een boodschap die veraf staat van de maatschappelijke realiteit dat van burgers ook (financiële) inspanningen nodig zijn.
Met het verhaal van Haidt in ons achterhoofd, staat Remkes voor de opgave hoe we gegeven de complexiteit van urgente maatschappelijke opgaven met diverse belangen en tijdspaden richting kunnen geven aan positieve groepsvorming als basis voor een regeerakkoord. Protesten en tegengeluid zien we snel ontstaan, maar wat is een vruchtbare aanpak in onze huidige digitale samenleving om voor breed politiek draagvlak en noodzakelijke financiële bijdragen te zorgen. Als voorbeeld drie recente observaties voor de klimaatopgave.
Demissionair premier Rutte miste het momentum bij de overstromingen in Limburg
Als eerste het benutten van het momentum om boven de partijen staan en zo een groepsgevoel te scheppen. President Biden stak zijn nek uit na de weersextremen in de VS met de uitspraak ‘klimaatverandering is gearriveerd’. Hij benadrukte hierbij dat de klimaatopgave een partij-overstijgende opgave is. Demissionair premier Rutte heeft dit moment gemist bij de overstromingen in Limburg en de grenslanden België en Duitsland. Hij sprak in algemene termen. Hij vond het ‘niet passen’ om nu stellige uitspraken te doen. Hij zei in Limburg vooral te ‘willen luisteren’. ‘We moeten laten zien dat we in Nederland schouder aan schouder staan. De veerkracht die ik hier in Limburg zie, daar kunnen we nog van leren’. Laat hij het momentum van het regeerakkoord nu wel benutten.
Als tweede: aanpak op de juiste schaal. Een recent voorbeeld is de reductie van de CO2 uitstoot bij staalfabriek Tata Steel. Het debat over een lange termijn oplossing staat bij het demissionaire kabinet op de agenda. Het recente RIVM-onderzoek, waaruit bleek dat de stoffen die Tata Steel uitstoot gevaarlijk kunnen zijn voor kinderen die buitenspelen, maakt duidelijk dat het onze gezondheid raakt. Tata Steel voldoet echter aan de huidige wetgeving, met een accent op het milieu en minder op gezondheid, mede door Brusselse normen. Nieuw kabinet neem je verantwoordelijkheid en agendeer dit in Brussel! Dit wordt onderschreven door directeuren van 230 medische tijdschriften. Het falen van de wereldleiders om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graden en de natuur te herstellen, vormt op dit moment de grootste bedreiging voor de volksgezondheid.
Het in beeld brengen en stimuleren van koplopers is cruciaal
En als derde: herken en zet in op koplopers. In 2022 treedt de Omgevingswet in werking. Hierbij hoort één Rijksvisie op de leefomgeving: de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Het in beeld brengen en stimuleren van koplopers is hierbij cruciaal. Deze groepen schetsen nieuwe en innovatieve mogelijkheden voor een samenhangende aanpak van de opgaven waar we voor staan. Zulke koplopers zijn integraal werkende stedenbouwkundige, architecten en landschapsarchitecten. Zij hebben al in een vroeg stadium op concrete tastbare wijze de mogelijkheden van groene stedelijke leefomgevingen, met aandacht voor CO2-vermindering, biodiversiteit, gezonde leefomgeving, wateropvang en autovrije buurten op de kaart gezet. Evenals de mogelijkheden van circulair bouwen, groene daken en gevels die bijdragen aan CO2-opvang, verkoeling, waterafvoer en ruimte voor vogels geven.
Hoe nu verder? De nieuwe formateur Remkes staat voor de schone taak het hoofd koel te houden om nieuwe verkiezingen te voorkomen. Hij staat voor de opgave om partijen uit hun hok te laten komen. Dit vraagt openheid en overtuigingskracht in het profileren, met aandacht voor partijwaarden en het scheppen van vertrouwen (juist bij de achterban) bij concessies. Mocht het komen tot een minderheidskabinet hebben ze dit alles nog harder nodig om met diverse partijcoalities te komen tot het nemen van hoognodige politieke keuzes. Dames en heren, na bijna zes trieste maanden steek nu je kop boven het maaiveld uit!