De noodzaak van planvorming

Nederland heeft een rijke traditie op het gebied van ruimtelijke planvorming. Nationaal, regionaal en op stedelijk niveau. Met de NOVI worden zesentwintig van de huidige wetten omgezet naar een integrale aanpak. Ook wordt ingezet op meer zeggenschap van burgers over de eigen omgeving. Kijkend naar huidige en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen is lange-termijnplanning urgent. Deze planvorming is bij uitstek het instrument om in beeld te brengen hoe we slim met de schaarse ruimte in Nederland om kunnen gaan.

De nieuwe opgaven vragen om verbeeldingskracht om tot realisatie te komen.

De aanpak van de klimaatverandering staat voor planvorming met stip op één. Denk aan de ruimte die de energietransitie vraagt of de impact van de stijgende zeespiegel op ons land. De Regionale Energie Strategie (RES) staat voor regionale samenwerking om tot uitvoering van het klimaatakkoord te komen. Hiermee wordt ruimte geboden voor integrale afwegingen tussen verschillende opgaven, die passen bij de betreffende regio. Inzet is draagvlak en acceptatie bij maatschappelijke partners (burgers, bedrijven, groene partijen, netbeheerders) in de regio. Via ontwerpend onderzoek aan de klimaattafels is in beeld gebracht wat de ruimtelijke gevolgen zijn van de energietransitie. Een mooie basis om verdere besluiten te nemen.

Klemmende vragen over de woningbouwlocaties voor de komende jaren

Op twee staat de woningbouwopgave. Kijkend vanaf de jaren vijftig zien we de grote hoeveelheid ruimtebeslag die deze functie heeft ingenomen. Met een groot aandeel grondgebonden woningen. Hoe gaan we de komende jaren om met deze ruimtevraag?

In de Woonagenda heeft dit kabinet aangegeven dat er ieder jaar 75.000 woningen bij komen tot 2024. Op dit moment verwacht de NEPROM als gevolg van de stikstofimpasse overigens dat er dit jaar slechts 40.000 woningen worden gerealiseerd. Minder dan gewenst, maar de vraag blijft waar laten we deze woningen landen. Een belangrijke vraag voor planvorming, net als kijken naar wat in samenhang met andere functies kan. En zet de trend van meer hoogbouw door?

Verdozing

Naast het van kleur verschieten van bedrijventerreinen zien we oude kantoorgebieden steeds vaker transformeren naar woongebieden. Financieel niet altijd eenvoudig, maar we zien inspirerende plannen. Zeker in Amsterdam, denk aan het project ‘OurDomain Amsterdam South East’ in Holendrecht of het ontwerp gericht op een duurzame ontwikkeling van de vroegere Amsterdamse gevangenis: het Bajes Kwartier. Maar ook in andere plaatsen, zoals de Utrechtse Merwedekanaalzone, is planvorming een belangrijk instrument.

Overigens heeft de NOVI, volgens de milieuadviescommissie, nog een nadere analyse nodig om de grote woningbouwopgave te realiseren. Binnenstedelijk staat de woningbouw opgave onder druk, volgens de commissie vanwege de risico’s op slechtere luchtkwaliteit, geluidsoverlast en (beperkte) mogelijkheden voor beweging en groenvoorzieningen.

Ook verwijst de commissie naar de effecten op landschap, natuur en bereikbaarheid als je een deel van deze opgave buiten de stad realiseert. Via ontwerpend onderzoek kunnen de voor- en nadelen van de verschillende locaties en risico’s in beeld worden gebracht.

Hoeveel ‘dozen’ voor opslag en distributie van digitale informatie staan we toe?

Een derde opgave is de impact van nieuwe bedrijven als gevolg van technologische ontwikkelingen en digitale bestellingen. Hoeveel van ‘de dozen’ die de technologische ontwikkelingen vragen staan we toe? Denk aan Bol.com met 200.000 vierkante meter in Waalwijk. Of de ‘hyperscale’-datacentra in de Wieringermeer, ’serverflats’ tot veertig meter hoogte voor opslag en distributie van digitale informatie. Cees-Jan Pen, lector De Ondernemende Regio aan Fontys Hogescholen, en Joks Janssen, directeur van BrabantKennis in Tilburg schreven recent een stuk met kritiek op de groei van het dozenlandschap in Brabant. Zij stellen vraagtekens bij de bijdrage van deze dozen aan de werkgelegenheid en wat de waarde is die we aan het landschap geven en met welke functie ze gecombineerd kunnen worden. Bij uitstek een vraag die ontwerpers in beeld kunnen brengen.

Ontwerpen

Naast genoemde ontwikkelingen, zien we een heel nieuw type gebieden ontstaan. Denk aan grond van boeren die vanwege de stikstofproblematiek stoppen met hun bedrijf. Of de aanpak van bedrijven die bijdragen aan een forse CO2 uitstoot. Zie Tata bij IJmuiden, met een uitstoot meer dan 10 miljoen ton CO2. Of de uitstoot van de cementindustrie, die vanwege de CO2 steeds vaker kiest voor het recyclen van oud beton. Voorbeelden die illustreren dat transitie en het sluiten of lagere milieulast van bedrijven met tot nu toe een forse CO2 uitstoot nieuwe ruimte kan bieden voor urgente ruimtelijke opgaven.

‘Planvorming niet vanuit macht, maar vanuit verbeeldingskracht’

Stedenbouw en landschapsarchitectuur zijn vakgebieden die ervaring hebben met het schetsen van toekomstige ruimtelijke perspectieven en het integreren van op het oog tegenstrijdige ruimteclaims. Ontwerpen is een zeer geschikt instrument om burgers te betrekken bij de mogelijke ontwikkelingen. Fysiek en digitaal. Door niet alleen met een puur economische blik naar de opgaven te kijken, maar juist veel breder. Planvorming niet vanuit macht, maar vanuit verbeeldingskracht. Kortom bij uitstek een middel om nationaal, regionaal en lokaal in ons land tot daadwerkelijke uitvoering van plannen te komen.

“Protesten bieden een mooie kans voor gebiedsontwikkeling”

Cover: “belegerde veste” (CC BY-NC 2.0) by Gerard Stolk ( vers le saintnicolas)

Na een relatief stille periode na de kredietcrisis, zien we weer een groei van protesten. Wereldwijd laten burgers steeds vaker een kritisch geluid horen richting de politieke leiders. Vandaag de dag gaat er zelden een week voorbij zonder kritiek vanuit de samenleving over haar toekomst. Denk aan het protest via yoga-bijeenkomsten op straat tegen wanbeleid en corruptie van de regering in Libanon. Het is een beeld dat me bijblijft, net als de vechthouding in Hong Kong tegen China of de protesten in Bolivia en Rusland. En na de gele hesjes in Frankrijk, is nu ook in Iran protest tegen de brandstofprijsverhoging van 50 procent.

Niet alleen mondiaal, ook binnen Europa zien we verschillende reacties op protesten. Waar Frankrijk kiest voor het betrekken van burgers (via loting worden burgers uitgekozen die meedenken over de terugstoot van CO2 en de verhoging van brandstofprijzen), staat in Polen de onafhankelijkheid van de rechtspraak onder druk. Hiermee ligt ook de democratie onder vuur, want het volk is niet langer de bron van legitieme machtsuitoefening.

Kortom: burgers zijn in beweging. Strijd is van alle tijden, maar nu zien we dat die strijd mondiaal, nationaal en lokaal overeenkomsten vertoont. Terugkerende onderwerpen zijn aandacht voor de democratie, economische ongelijkheid en de trage klimaataanpak. Binnen Europa staat bovendien de democratie met burgerrechten onder druk in landen als Polen, Hongarije en Bulgarije.

Lastig, zo niet onmogelijk

Het strijdtoneel zorgt ook in Nederland voor maatschappelijke spanningen, getuige de burgers die in Amsterdam protesteerden tegen de klimaatbeweging (en zijn opgepakt). Of de boeren die met hun tractoren de grootste file ooit veroorzaakten om op het Malieveld in Den Haag te protesteren tegen de aanpak van de stikstofproblematiek. Deze raakt veel boeren die in de buurt van Natura 2000-gebieden wonen die al langer onder druk staan. Tot nu toe gaf de regelgeving hun wel enige ruimte en flexibiliteit, maar na de stikstofuitspraak van de Raad van State en het dreigende strakke overheidsbeleid wordt dat lastiger, zo niet onmogelijk. En met de vergrijzing staat ook de zorg onder druk. Mede hierdoor kwamen recent ook de verplegers en verpleegsters in actie.

Een andere vorm van spanning komt door protesten waarbij sprake is van geweld. Denk aan de boeren die woedend het provinciehuis in Groningen binnendringen, de aanhoudingen tijdens het bouwprotest, de Pietendemonstratie in Friesland en de knokploegen tegen de ‘kick-out zwarte piet’-beweging.

“De oplossing voor single-issue onvrede is nooit een single-issue beleidsmaatregel”

Volgens Wikipedia is protest ‘het uitdrukken van negatieve gevoelens omtrent bepaalde politieke of maatschappelijke problemen. Op deze manier hopen mensen een verandering in de samenleving te bewerkstelligen.’ Het belang van protest is dus dat partijen gehoord kunnen worden en dat gewezen wordt op mogelijke misstanden. Daarnaast is het van belang dat het niet alleen gaat om het uiten van negatieve gevoelens, maar ook om positieve acties die kunnen leiden tot verandering in de samenleving. De aangehaalde voorbeelden betreffen vaak single-issue-onvrede (Wij zijn tegen! Wij zijn voor!). De oplossing voor deze onvrede is echter nooit een single-issue-beleidsmaatregel. Op nationaal niveau vraagt dit om doortastende besluitvorming.

Een mooie kans

Veel traditionele partijen zien dat de langgekoesterde ideologieën onder druk staan. De trend van ‘single-issue’-partijen vraagt de traditionele partijen om te vernieuwen, om te voorkomen dat de politiek alleen reageert op incidenten en losse deelbelangen. Veel politieke partijen staan hiermee voor een herijking van hun ideologie, mede vanuit een langetermijnvisie. Dit biedt kansen voor de grote ruimtelijke opgaven waar we voor staan. Hierbij is multilaterale aanpak van zeer grote waarde, al kan een ‘single-issue’-breekijzer een vastgelopen grote ruimtelijke opgave ook weer in beweging brengen.

Protesten vormen een trend die ook gebiedsontwikkeling raken. Gebiedsontwikkeling heeft enerzijds een traditie van het samenbrengen van – soms tegenstrijdige – belangen, iets waar andere sectoren van kunnen leren. Tegelijk staat deze integrale aanpak ook onder druk. Na een tijd van multilaterale overeenkomsten wordt er wereldwijd steeds vaker gekozen voor bilaterale overeenkomsten. Gezien de vele relevante beleidsvelden die aan gebiedsontwikkeling raken, moeten we ook hier mee leren omgaan. 

De stikstofcrisis illustreert dat in ons kleine land heldere en soms harde keuzen onvermijdelijk zijn. Protest hoort hierbij, maar voorkom polarisatie. Onze democratie vraagt onderhoud. Naast passende en heldere wetgeving, zijn debat en gesprekken over gemeenschappelijke publieke waarden een belangrijke sleutel. Dat biedt een mooie kans voor gebiedsontwikkeling. Met haar ervaring vervult ze een voortrekkersrol over hoe in te spelen op de huidige en toekomstige werkelijkheid.